Экономика

Кыргызстанда электр энергиясын жайкы керектөө эң жогорку чекке жетти. Өлкөдө жай айларында суткасына орточо 25-30 миллион кВт/саатка чейин электр энергиясы колдонулуп келсе, быйыл күн кескин ысыган күндөрү керектөө 44-45 миллион кВт/саатка чейин жетүүдө. Бул Кыргызстандагы эң ири гидроэлектр станциясы (ГЭС) – Токтогулда суунун азайышын шарттоодо.

Адистер бул жагдайды калктын жана экономиканын өсүп жатканы менен байланыштырып, алдыдагы кыш айлары оор болорун эскертүүдө.

Секирген көрсөткүчтөр

Энергетика министрлиги электр энергиясын жайкы керектөө эң жогорку чекке жеткенин билдирип, бул июнь айынын соңку күндөрүнө туш келгенин маалымдады. Министрлик учкай сандарды да жарыялап, мунун себебин аба ырайынын ысык болуп жатканы менен түшүндүрдү.

Мекеме маалымдагандай, жай айындагы эң чоң керектөө мурдагы жылдары 30 миллион кВт/саатка чейин жетип турчу. Жайдагы рекорддук көрсөткүч 2023-жылы 38,7 миллион кВт/саат, 2024-жылы 40,5 миллион кВт/саат болгон. Быйыл 24-июнда болсо керектөө 44,7 миллион кВт/саатка жетип олтурат.

Энергетика министри Таалайбек Ибраев мындан улам жарандарды сарамжал болууга чакырды:

“Карасаңар, мында дээрлик 6 миллион кВт/саат электр энергиясын көбүрөөк колдонуу болуп жатат. Учурда ар бир үй эң жогору дегенде 5 кВт/сааттан кем эмес электр энергиясын керектөөдө. Керектөөнүн өсүшүнө күн ысыкта кондиционерлердин жана муздаткычтардын көп колдонулушу, электр энергиясын керектөөчүлөрдүн саны жыл сайын орточо 30 миң абонентке көбөйүп жатканы, жаңы көп кабаттуу үйлөрдүн жана өнөр жай объекттеринин пайдаланууга берилиши себеп болууда. Ошол эле маалда биз жарандарды электр энергиясын үнөмдүү пайдаланууга чакырабыз”, – деди министр.

Маалыматта айтылгандай, жарыкты эң көп колдонуу Бишкек шаарында катталган. Борбордо суткалык керектөө 8,9 миллион кВт/саатты түздү, бул өткөн жылдын ушул мезгилине салыштырмалуу 31,8% көп. Башка аймактарда деле өсүү андан кем калбайт.

Энергетика министрлигинин Энергобаланс жана электр энергиясын жоготууларды көзөмөлдөө бөлүмүнүн башчысы Айдар Байгазиев буларга токтолду:

“Эгерде пайыздар менен карай турган болсок, керектөөнүн өсүүсү Бишкек шаарында, Баткен жана Ош облустарында көбүрөөк байкалган. Бишкекте 31,8 %, Баткенде 21%, Ошто 20% чейин өскөн”.

Тармактык министрлик Кыргызстандын энергетика мекемелери керектөөнү жетиштүү өлчөмдө жаап жатканын билдирип, бирок ошол эле маалда айрым станцияларда кубаттуулук азыраак экенин моюнга алат. Тагыраагы, Токтогул ГЭСинин төртүнчү гидроагрегаты реконструкция иштери жүргүзүлүп жаткандыгына байланыштуу 300 МВт, Үч-Коргон ГЭСинин экинчи гидроагрегаты реконструкцияга берилгендиктен 45 МВт (жалпы 345 МВт) кубаттуулук учурда кыскарып турат десе болот.

“Жайды эптеп өткөрөбүз, кышта оор болот”

Негизи электр энергиясын керектөө жылдан жылга өсүп жатканы чоң жаңылык эмес. Акыркы жылдары Кыргызстан кышкы керектөөдө да катары менен рекорддорун жаңыртты.

Өлкө жетекчилери, тиешелүү мекеме башчылары муну улам-улам айтып, аны чечүү боюнча иш жүргүзүлүп жатканын билдирип жатат. Бирок өлкөнүн өндүрүмү керектөөнү жаба албай келатат.

Айталы, акыркы үч-төрт жылда Кыргызстандын жылдык керектөөсү 15-17 миллиард кВт/саат көлөмдү түзүп келди. Ошол эле маалда өлкөдөгү станциялар 12-14 миллиард кВт/саат электр энергиясын өндүрүп турду. Жетпеген ток башка өлкөлөрдөн сатылып алынып жатты.

Баштапкы эсепте, 2025-жылы керектөө 18 миллиард кВт/саатты түзөт деп мерчемделсе, өлкөдөгү гидроэлектр станциялар жана жылуулук электр борборлору 14,3 миллиард кВт/саат өндүрөт деп күтүлүүдө. Жетишпегени, тагыраагы 3,9 миллиард көлөм кайра эле башка өлкөлөрдөн импорттолмокчу.

Энергетика боюнча эксперт Расул Умбеталиев “Азаттыкка” берген комментарийинде буларга токтолду:

“Жыл сайын калктын саны 120-130 миңге көбөйүүдө. Экономика чоңоюуда, курулуштар көп түшүүдө. Мына ошонун баарына көп электр энергиясы талап кылынат. Ага кошумча жай айларында кондиционерлер, муздаткычтар, тоңдургучтар, насостор, айтор, ушундай техникалар көп иштетилет. Мына ушундай шартта жылдан жылга электр энергияны колдонуу 8-10% көбөйүп жатат. Ошол эле мезгилде акыркы беш жылда электр энергиясын өндүрүү бизде төмөндөп кетти. Былтыр 3,6 миллиард кВт/саат, быйыл 4 миллиард кВт/сааттан ашык дефицит болот. Өкмөт, Энергетика министрлиги чоң кубаттуулуктагы ГЭСтерди курган жок. Чакан ГЭСтерди салууда, бирок алардын кубаттуулугу бир айылга араң жетет. Алар көйгөйдү чечпейт. Ошону үчүн сырттан электр энергиясын сатып алууга мажбур болуп жатабыз. Коңшу өлкөлөр менен келишимдердин негизинде, тескерисинче, жайда аларга электр сатабыз, натыйжада Токтогул ГЭСинде суу азаюуда. Президент Садыр Жапаров эки жыл мурун энергетика тармагына өзгөчө кырдаал режимин киргизип, Энергетика министрлигине чоң укуктарды берген. Министрлик мына ошону толук пайдалана албай жатат. Ошондуктан бул тармактагы кризис уланып жатат. Азыр го макул, күн ысык, өчүрүүлөр болсо чыдап жатабыз. Жайды эптеп өткөрөбүз, кыш оор болот. Бул кетиште келерки кышкы мезгилдерде маал-маалы менен өчүрүүлөр көп болот”.

Расмий маалыматка ылайык, 2025-жылдын январына карата Кыргызстанда 1 миллион 585 миң абонент катталган. Анын ичинде 1 миллион 472 миң 837 катардагы абонент 7,79 миллиард кВт/саат электр жарыгын колдонот. 6,47 миллиард кВт/саат электр энергиясын өнөр жай ишканалары пайдаланат. Андан берки сан жарыялана элек, бирок дагы өскөнү айтпаса да түшүнүктүү.

Эксперт Жанышбек Кулумбетов Биринчи радионун эфиринде мына ушул маселени белгилеп, үнөмдөө масштабдуу деңгээлде жүрүшү керектигин айтып өттү:

“Климаттык өзгөрүүлөрдөн улам акыркы жылдары жердин бетиндеги температура жогорулап жатат. Алдыңкы жылдары дагы өсөт. Ошондуктан биз климаттын өзгөрүшүнө даярданышыбыз керек. Муну үчүн аракеттер бар. Энергосектор да камданууда, чаралар көрүлүп атат. Бирок ошонун ичинде биз энергоэффективдүүлүккө өзгөчө көңүл бурушубуз керек. Биз 2010-жылы изилдөө жүргүзгөндө Кыргызстанда жылына 10 миңден ашык жаңы абонент кошулуп жаткан эле, азыр болсо жылына 30 миңден жаңы электр энергиясын колдонуучу кошулууда. Мындан сырткары жылына 10 миңден ашык жаңы имарат курулуп жатат. Алардын ичинде чоң имараттар, бизнес курулуштар, жеке үйлөр бар. Аларда электрди колдонуучу жабдуулар пайда болот, анда жашап-иштегендер көп колдоно баштайт дегендей... Биз ошого да даяр болушубуз керек. Биринчиден, чыккан энергияны туура пайдаланууну үйрөнүшүбүз шарт. Экинчиден, энергияны үнөмдөп колдонууга өтүүбүз шарт. Жаңы курулуп жаткан имараттардын бардыгы энергияны аз пайдалана тургандай болуп салына башташы керек. Кышында жылуулук үчүн, жайында муздатуу үчүн электр энергиясы аз колдонулгудай болушу кажет”.

Абоненттер, башкача айтканда электр энергиясын керектөөчүлөр көбөйүп жатканы бир маселе, ошол эле маалда айрым багыттарда ток колдонуу өскөнү да өзүнчө маселе.

Дегенибиз 2022-жылы “Виртуалдык активдер жөнүндө” мыйзам кабыл алынганы, Кыргызстанда криптовалютаны өндүрүүгө – майнингге да уруксат берилген. 2024-жылдагы эсеп боюнча өлкөдө 25 криптомайнинг катталган эле.

Бийлик бул боюнча түшүндүрмөлөрүндө Кыргызстандагы майнинг компаниялар электр энергиясын реэкспорт жолу менен алып жатканын, өлкөнүн энергетика тармагына күч келтирбей турганын билдирген. Бирок алар энергияны үзгүлтүксүз жана көп колдонгону көп түкшүмөл жараткан.

Энергетик Расул Умбеталиевдин ушул жөнүндөгү пикирине орун берели:

“Өзү өлкөдө электр энергиясы жетишсиз болуп жатса майнинг компанияларга электр энергиясын сатып жатышканы туура эмес саясат. Анткени бир майнинг компания бир район менен тең электр энергиясын колдонот. Анан ал жерде беш-алты эле киши пайда көрөт, а бул жакта калк кезектешип өчүрүүлөр менен олтурат. Ошондуктан мындай энергетикалык кризис шартында майниннге уруксат бергендин ордуна кайра тыюу салыш керек эле”.

Кыргызстанда ушул тапта жети ири гидроэлектр станциясы жана эки ири жылуулук электр борбору бар. Алардын кубаттуулугу 3892 мегаватт, же 3,8 ГВт. Энергетиктердин айтымында, алдыңкы он-он беш жылда өлкөгө мындан эки же үч эсе чоң кубаттуулук керек болуп калат.

Кыргыз өкмөтү 2026-жылдын соңуна чейин Кыргызстанда 4 ГВт 700 МВт ашуун кубаттуулуктагы 48 гидроэлектр станциясы жана күн менен шамалдан энергия алуучу, 5 ГВт 700 МВт кубаттуулуктагы 15 станция куруу планын жарыялаган. Бирок муну ишке ашыруу кечеңдөөдө жана мындай көлөмгө 2030-жылдары барып чыгышы мүмкүн.

Анын ырасташынча, өлкөдө бир миллиондой, башкача айтканда, ар бир үчүнчү бала жакырчылыкта жашайт. Буга чейин өкмөт калкты жакырчылыктан чыгаруу максатында аз камсыз болгон үй-бүлөлөр ишкердик кылышы үчүн 100 миң сомдон кайтарымсыз каражат берип жаткан. Мындай аракет менен алдыдагы он жылда жакырчылыктан чыгууга мүмкүн экени айтылган.

Расмий маалыматтарга караганда, Кыргызстанда 2024-жылдагы жакырчылыктын деңгээли 29,8 пайыздан 25,7 пайызга чейин төмөндөдү. Бул 1 миллион 871 кишини түзөт. Анын 33,1 пайызы же 954 миңи жашы жете элек балдар.

Жакырчылыктагы балдардын саны чоңдорго караганда кыйла көп жана аларга таасири өтө курч болгондуктан республикалык аткаминерлер, эл аралык уюмдардын өкүлдөрү жана эксперттер катышкан жыйында балдарды коргоонун маселеси көбүрөөк айтылды.

Дагы караңыз

Байсалов үч жашка чейинки балдардын баарына жөлөк пул берүүнү сунуштады

Мамлекет жакырчылыктагы балдардын 21% гана колдоо көрсөтүүдө

Ички дүң продуктунун (ИДП) көлөмүнөн алып карасак, “Үй-бүлөгө көмөк” жөлөкпулунун бюджети барган сайын азаюуда (2022-жылы 0,53% болсо, 2024-жылы 0,37% түзгөн). Бул бир жагынан ИДПнын өсүп жатканын билдирсе, экинчи жагынан жөлөкпулдун бюджетинин азайышын көрсөтөт.

Эмгек, социалдык камсыздоо жана миграция министрлиги соңку үч жылда “Социалдык келишим” программасына катышкан 31 миң 342 үй-бүлө, анын ичинде 91 миң 764 бала жөлөкпул алуучулардын тизмесинен чыгарылганын кабарлады.

Министрдин биринчи орун басары Ализа Солтонбекова экономиканын өсүп жатышына карабастан жакыр катмарга берилүүчү жөлөкпулдун көлөмү азайып, кепилденген минималдуу каражат өзгөрүүсүз бойдон калып келатканын билдирди:

“2024-жылы балдардын жалпы саны 2 миллион 692 миң 194тү түзгөн. Ал эми жакырчылыктын чегинен төмөн жашаган 16 жашка чейинки балдардын саны 927 миң 689 гана деп көрсөтүлгөн. Анын ичинен жөлөкпул менен 194 миң 754 гана бала же 21% гана камтылган. Калктын олуттуу бөлүгү формалдуу эмес тармакта иштегендиктен жөлөкпулду дайындоодо алардын реалдуу кирешесин аныктоо кыйынга туруп, бул себептен жөлөкпулдун даректүүлүгүн камсыздоо маселесин жаратып жатат. Учурда азык-түлүк баасынын жана тарифтердин жогорулашы байкалууда. Демек, жашоо минимумунун, жакырчылыктын жана өтө жакырчылыктын чегинин наркы өсүүдө. Ал эми кепилденген эң төмөнкү кирешенин 1 миң сом жана “Үй-бүлөгө көмөктүн” 1 миң 200 сомду түзгөн өлчөмү бүгүнкү күнгө чейин төмөн деңгээлде өзгөрүүсүз калып турат”.

Быйылдан тарта жакыр үй-бүлөлөргө багытталган “Социалдык келишим” долбоору боюнча бериле турган жардамдын суммасы 150 миң сомго чыгып, үч жылдык мөөнөткө 200 миң сом пайызсыз насыя берүү каралган.

Министрлер кабинетинин төрагасынын орун басары Эдил Байсалов жакырчылыкта жашаган балдардын 21% гана жөлөкпулга жетишип, калганы сыртта калып жатканы бардык мекемелерге коңгуроо экенин айтты. Ал муктаж балдардын бардыгын мамлекеттик колдоо менен камсыздоо үчүн жасалма тоскоолдуктарды жоюп, балдарды текши каржылоо зарыл деген пикирин билдирди:

“Бул деген “улуттук скандал” да. Эмнеге биз өзүбүздүн көмөгүбүздү 21 эле пайызга көрсөтүп жатабыз? Мен, мисалы, макул эмесмин. Мына, мен өкмөт башчынын орун басары болсом дагы билем, бизде ушул жөлөкпулга келгенде байлар алат, чириген күркүлдөр эки кабат үйдө жашайт дагы жөлөкпул алат деп, баланын акчасын аяп жатабыз. А менимче, чындап муктаж болгон бир бала албай калганча жүз киши ашыкча алсын. Биз ошол жерде отуруп алып, аны айлап-айлап, жылдап-жылдап “документиң керек, корооңдо чириген “Москвичиңди” сат, дагы башкаңды кыл” деп тоскоолдуктарды коюп жатабыз”.

Байсалов, мындан улам, жакыр балдар деп терип-тепчип отурбай, өлкө боюнча үч жашка чейинки бардык балдарга жөлөкпул чегерүү туура болорун айтты. Ал мындай колдоо келерки жылы болбосо да андан кийинки жылдан тартып иштеп башташы мүмкүндүгүн билдирди.

"Жакырчылыктын деңгээли кайра өсүп кетүү коркунучу бар"

Улуттук банк инфляция май айында былтыркы ушул мезгилге салыштырганда 8% жеткенин кабарлаган. Экономика жана коммерция министрлиги курулуштун күчөшү, жаңы ишканалардын ачылышы жана жумуш орундарынын көбөйүшү инфляцияны өстүрүп жатканын билдирүүдө.

Министрдин биринчи орун басары Чоро Сейитов экономикадагы мындай ашкере активдешүү жалпы экономика жана бардар адамдар үчүн жакшы жышаан болгону менен, жакыр катмардын ындынын андан бетер курутуп жатканын айтты.

Ал соңку жылдары байлар дагы да байып, колунда жоктордун кирешеси азайып бараткан чакта акчанын агымы белгилүү бир катмардын колуна чогулуп, алар каражатын кыймылсыз мүлк, мал-жандык, алтын өңдүү эң өтүмдүү товарларга салып жатканын, бул жагдай жакырлардын мүмкүнчүлүгүн андан бетер чектеп коёрун белгилөөдө:

“Экономикада кандайдыр бир “ашыкча ысып кетүү” байкалып жатат. Бул маянанын жогорулашы менен да, калктын эмгек рыногуна чыгышы менен да шартталууда. Ошондуктан, жакынкы мезгилдерде биз инфляцияны кармап жана экономикабыздын “ашыкча ысып кетишине” жол бербегендей иш-аракеттерди көрүшүбүз зарыл. Эгерде биз бүгүн бир катар иш-чараларды аткарбасак, инфляция өсүп кетет. Бул, тилекке каршы, жакырчылыкка таасир кылат. Инфляцияны майдан майга карата 8% деп жатабыз. Бул 2025-жылдын соңуна карата жакырчылыктын көрсөкүчү кайра өсүп кетүү тобокелдиги бар дегенди билдирет. Дүйнөлүк банк, Эл аралык валюта фонду, биз өзүбүз дагы байкап жатабыз – экономиканын кайсы бир тармактары, көбүнчө курулуш жана тейлөө тармагы “ашыкча ысып чыкканы” байкалууда. Кыймылсыз мүлк менен жер тилкелер абдан кымбаттап жатканын көрүп турабыз”.

Бийик тоолуу аймактарда бала санын 30-40% көбөйтүү аракети

Ал тапта кыргыз өкмөтү өлкөдөгү демографиялык абалды жакшыртуу максатында келерки жылдан тартып "Бала Береке" аттуу жаңы программасын ишке ашырганга белсенип турат. 1-январдан тартып үчүнчү баласынан кийин дагы төрөгөндөргө 100 миң сомдон 2 миллион сомго чейинки өлчөмдө каражат бөлүнүп берилет.

Төртүнчү перзенттүү болгон үй-бүлөгө 100 миң, бешинчи балага 600 миң, алтынчыга 800 миң, жетинчи бала үчүн 1 миллион, сегизинчи балага 1 миллион 200 миң, тогузунчу бала үчүн 1 миллион 500 миң, ал эми онунчу жана андан кийинки балдарга 2 миллион сом каралууда.

Төлөм бала бир жашка чыкканда аймактык коэффициентке карабастан бөлүнүп берилет.

Өкмөттүн сайтындагы 20-июлдагы маалыматта аталган программа "төрөлүүнү стимулдаштырууга жана өлкөнүн жетүүгө кыйын жана бийик тоолуу аймактарында жашаган көп балалуу үй-бүлөлөрдү колдоого багытталган" деп жазылды.

Өкмөт башчынын орун басары Эдил Байсалов программанын ишке кириши менен 2026-жылы бийик тоолуу аймактарда жаңы төрөлгөн балдар саны 30-40% көбөйүшү мүмкүн деген ишенимин билдирди. Ал "Бала Береке" Кыргызстандын келечегине, үй-бүлө институтун бекемдөөгө жана аймактарды туруктуу өнүктүрүүгө стратегиялык инвестиция экенин айтты. Байсалов өзгөчө алыскы жана тоолуу аймактардагы көп балалуу үй-бүлөлөрдү колдоо мамлекеттик социалдык саясаттын маанилүү багыты болуп кала берерин кошумчалады. Мындай максаттуу чаралар, ал белгилегендей, жарандар үчүн системалуу кам көрүү болуп эсептелет.

Эмгек, социалдык камсыздоо жана миграция министрлигинин соңку маалыматына караганда, быйыл кирешесин көбөйтүп, жакырчылыктан чыгуу аракетин көрүп жаткан жарандарга жардам иретинде аз камсыз болгон 13 миңден ашуун үй-бүлөгө социалдык келишим иретинде 150 миң сомдон бөлүнүп берилди. Социалдык контракт үй-бүлөлөргө жеке өзүнүн бизнесин ачууга, көмөкчү чарбасын өнүктүрүүгө, ишке орношуу үчүн жабдуу жана шайман сатып алуусуна багытталган. Келишимге ылайык, жарандар чарбасын туруктуу башкаруу жана кирешесин жогорулатуу үчүн колдоо ала алышат, алар үчүн атайын тренингдер уюштурулат.

1-июлга карата, мекеме билдиргендей, республикада 1 миң 286 социалдык келишим түзүлдү, үй-бүлөлөр киреше алып келүүчү долбоорлор үчүн алган каражатын колдоно башташты. Социалдык контрактты ишке ашыруу жакырчылыкты кыскартуу жана жарандардын өз алдынча иш менен камсыз болушун колдоо боюнча иш-чаралардын бир бөлүгү болуп саналары белгиленди.

Соңку бир жылдан бери социалдык контракттын негизинде социалдык колдоо программаларынын катышуучуларына ишкердикти өнүктүрүү үчүн пайызсыз насыялар берилип келет. 1-июлга карата өлкө боюнча 149 жаран үстөксүз насыя алган.

ЮНИСЕФ уюмунун маалыматына таянсак, Кыргызстанда ар бир үчүнчү бала материалдык жакырчылыкта, ал эми ар экинчи бала көп өлчөмдүү жакырчылыкта же кайсы бир социалдык керектөөдөн куржалак калган абалда жашап келет.

Соңку жылдары социалдык блокко жумшалган чыгымдын мамлекеттик бюджеттеги үлүшү бир кыйла азайып келет. Муну эл аралык уюмдар да белгилеп жатат.